Makedonya Türk halk edebiyatı üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Prof. Dr. Hamdi Hasan, Üsküp Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nün emekli hocalarından..
Hasan, yıllardır üzerinde çalıştığı Türkçe-Makedonca sözlüğü tamamladı. Bu önemli çalışması hakkında bilgi almak için Prof.Dr.Hamdi Hasan'la biraraya geldik. Türkçe-Makedonca Sözlük'ün asıl amacının iki ülke, iki ulus ve iki kültür arasında öteden beri kurulmuş olan iyi ilişkileri daha da geliştirmek olduğunu dile getiren Hamdi hoca, 12 yıldır bu eser üzerinde çalıştığını ve sözlüğün yaklaşık 100.000 sözcük, birleşik sözcük, ikileme, kelime grubu, terim ve deyim içerdiğini ifade etti. Sözlüğün büyük bir ihtiyacı karşılayacağını ve en kısa zamanda yayınlanması gerektiğini söyleyen Hamdi hoca, basım işleminin Türkiye’de yapılmasına karar verdiklerini ve yayın evleriyle temasa geçeceklerini dile getirdi.
Makedonya'da daha önce bu tarz bir sözlük çalışması yapıldı mı?
Büyük bir ihtiyaç olmasına rağmen, şimdiye kadar bunlara cevap verebilecek ve amacına uygun nitelikte hiçbir sözlük veya benzeri leksikolojik el kitabı yoktu. Daha önce Türkçe-Makedonca, Makedonca-Türkçe küçük bir sözlük hazırlandı fakat kapsamlı bir sözlük olmadı. Sözlük zor bir iş, kolay olsaydı çoktan yapılmış olurdu. Bu nedenle bu kadar süre beklendi. Ben de sözlük çalışmasına başlarken bu kadar uzun yıllar alacağını düşünmemiştim. 3,4 yıl içinde biter diye tahmin ediyordum fakat kolay bir iş olmadığını işin içine girdiğimde anladım. Deyimlerin, atasözlerinin Makedonca karşılıklarını bulmak uygun kelimeleri seçmek gerekiyor. Türkçe zengin bir kelime hazinesine sahip olduğundan dolayı tercüme ederken kelime bulmakta güçlük çektik. Herkesin yararlanabileceği sözlük çalışmamız umarız bu alanda, en azından kısmen, büyük bir boşluğu dolduracaktır.
Sözlüğü hazırlarken ne tür sıkıntılarla karşılaştınız?
Sözlük üzerinde çalışma sırasında değişik açıdan bir takım güçlüklerin aşılması gerekiyordu. Bilinen leksikografik güçlükler yanında, bir takım özel sorunlarla da karşılaştık. Türk dili bütün gelişme süresi boyunca, tarihi ve kültürel koşulları nedeniyle, beraber ve iç içe yaşadığı diğer milletlerin dillerinden etkilendi. Bunun sonucunda özellikle kelime hazinesi bakımından karma bir dil durumuna geldi. Bu olgu, Osmanlıcanın yüzyıllar boyunca güçlü bir Arapça ve Farsça etkisi altında İslam medeniyeti beraberliği ve kültür senkronizmi olarak kendini göstermiştir. Sözlük başta, çağdaş Türkçe'nin edebiyat dili sözlüğü olarak düşünülmüştü. Ancak, gerçekte bir dilin gelişme tarihinin safhalarında, kuruluş zamanına, geçmişe doğru belirli bir sınırın konulabilmesi hemen hemen olanaksız imiş. Bu nedenle, söz konusu sözlük, çağdaş yazı dilinin asıl malzemesi yanında, bugün çoğu kullanılmamakla beraber, son derece zengin olan Osmanlı ve eski Türk edebiyatının günümüze kadar ulaşmış önemli kelimelerine de yer vermiştir. Bu kelimeler çok önemli metinleri anlamayı sağlayacaktır.
Sözlük hazırlarken asıl amacınız neydi?
Türkiye Cumhuriyeti ile giderek artan karşılıklı iyi dostluk ve komşuluk ilişkilerimiz, Türkçeye ve Türk kültürüne karşı ilgiyi de arttırmaktadır. Makedonların Türkçe'ye karşı ilgisi giderek arttığı gibi, Türklerin de Makedonca'ya karşı ilgisi artmaktadır. Türkçenin ve Türk kültürünün değişik şekillerde yaşandığı Türkiye ve Türk dünyasının diğer yaşam alanlarına karşı ilgi de giderek artmaktadır. Bu konuda bilgi edinmek için şimdiye kadar, ikinci el kaynaklara, yabancı dillere çevrilmiş Türkçe eserlere veya genel olarak bu konularla ilgilenen yabancı kaynaklara başvurmak zorunda kalınıyordu. Bu ve benzeri nedenlerden dolayı, büyük bir ihtiyaç olduğu aşikar idi. Bu çalışma, Makedonların ve diğer Balkan milletlerinin tarihinin araştırılması açısından da büyük önem taşımaktaydı. Ancak, bütün bu ihtiyaçlara rağmen, şimdiye kadar bunlara cevap verebilecek, bu amaca uygun nitelikte hiçbir sözlük veya benzeri leksikolojik el kitabı yoktu. En nihayet, herkesin yararlanabileceği sözlük, Makedonya leksikografi literatüründe, umarız, en azından kısmen, büyük bir boşluğu dolduracaktır.
Türkçe-Makedonca sözlüğe ne kadar zaman harcadınız?
Hacim itibariyle, hazırlık nüshasında Sözlük, yaklaşık 50.000 kelimelik olarak düşünülmüş ve planlanmıştı. Ancak, bir yandan ehil uzmanlarla uzun ve azimli bir çalışmayı gerektiren bu tür eserlerin hazırlanıp yayımlanmasındaki güçlükler, diğer yandan sözlüğün asıl amacı olan yararlanma alanlarını genişletip (halk dilinde, edebiyatta ve basında olduğu gibi, bilimsel, hukuki, teknik, askeri v.b. terimleri de kapsayan nitelikte olması..) daha geniş bir hizmete vesile olması kaygısı, onun hacminin planlananın yaklaşık iki katına çıkmasını gerektirdi. Bu da doğal olarak, çalışma süresinin bir hayli uzamasına neden oldu. Genişletilmiş haliyle birlikte, tamamı on iki yıllık bir zaman aldı. Sözlük bu haliyle yaklaşık 100.000 sözcük, birleşik sözcük, ikileme, kelime grubu, terim ve deyim içermektedir.
Son dönemlerde ülke genelinde Türkiye’den gelen yatırımcıların ve öğrencilerin sayısında artış gözlemlenmekte. Sizce bu durum sözlüğün önemini daha da artırıyor mu?
Sözlükten, Türk dili ve edebiyatı'nın okutulduğu yükseköğretim kurum ve üniversiteleri daha yoğun bir biçimde yararlanacaktır. Makedonya'daki Türk okullarında Türkçe'nin ve doğal olarak Makedonca'nın öğretilmesinde, mesleki ve bilimsel çevirmenlerin çalışmalarında ve sayısı her gün giderek artan çok sayıda Türkiye ziyaretçisinin Türkçeyi öğrenmesinde bir başvuru eseri olacaktır. Ayrıca Türk kültür geleneği ve Makedon halk kültüründeki Türk-İslam unsuru (Osmanlı dönemindeki Makedonya tarihi, etnografya, folklor, balkanoloji, sanat tarihi, karşılaştırmalı filoloji ve edebiyat, mimari v.b.) gibi alanlarda çeşitli bilimsel çalışmalar yapanlar için temel ve vazgeçilmez bir kılavuz ve başvuru kitabı olacaktır.
Sözlük hazırlamanın bir standardı bir kuralı var mıdır, bu konuda bizleri bilgilendirir misiniz?
Kelime seçimi konusunda bazı durumlarda doğal olarak belirlenmiş ölçütlerin dışına çıkılmıştır. Günümüz Türkçesinde fazla yaygın olmamakla birlikte, tarih, folklor, halk inançları ve genel olarak halk hayatı açısından önemli olan, Osmanlı kurumlarına ait aşağı yukarı bütün eski kelimeler sözlüğe alınmıştır. Arapça ve Farsçanın dışında konuşma dilinde ve günlük basında kullanılan yabancı kelimelerin de hemen hemen hepsi kapsanmıştır. Arama ve bulmada kolaylık sağlaması için madde başlarına tek bir kelime alınmıştır. Ayrı yazılan birleşik kelimelerle ikilemeler, terimler ve deyimler iç madde olarak açıklanmışlardır. Bu eserde görülen eksiklikler tamamen bana aittir.
Eserden yararlananların, dil uzmanlarının ve bilim adamlarının, eserde gözden kaçmış yanlışlık ve eksikliklere dair doğru eleştiri ve yardımlarına tamamen açık olduğum gibi, yapılacak her türlü doğru eleştirinin Sözlük'e katkı olacağı inancını taşıdığımın bilinmesini isterim.
Ne zaman baskıya vermeyi düşünüyorsunuz, anlaştığınız bir yayınevi var mı?
Bu sözlüğü en kısa zamanda baskıya vermeyi düşünüyorum. Türkiye'deki temaslarımız esnasında Türk Dil Kurumu ve diğer kuruluşlarla bu konuda işbirliği yapmayı düşünüyorum. Önceleri 50.000 kelime düşündüğümü fakat işin içine girince 100.000 kelimelik bir sözlük olduğunu söylemiştim. Bir defa nasip olduğu için hergün sözlük yapabilecek durum, imkan ve kadro bulunamayacağını düşünerek bu sözlüğü geniş tutmaya çalıştım. Daha çok alana hitap eden daha hacimli bir sözlük olmasını da istedim. Umarım eserimiz Makedonya halkına miras olarak kalır ve nesiller boyunca bu sözlükten bir çok kişi ve kesim yararlanır.
